Úsáideoir:Marcas.oduinn/Foilsithe/Briathra/180403

Ón Vicífhoclóir, an foclóir ábhair shaor.

Briathra[cuir in eagar]

Pearsa agus uimhir[cuir in eagar]

  • Céad, dara, tríú; uatha, iolra.
  • Saor

Faíthe, modhanna and aimsirí[cuir in eagar]

Foirmeacha réimnithe:

  • Gníomhach
    • Táscach
      • Láithreach
      • Gnathláithreach
      • Caite
      • Gnáthchaite
      • Fáistineach
    • Coinníollach
    • Foshuiteach
      • Láithreach
      • Caite
    • Ordaitheach


Abairtí timchaintigh, bunaithe ar agus/nó ainm agus aidiacht briathra:

  • Gníomhach, foirfe
  • Céasta
    • Is féídir an fhaí chéasta a aistriú leis an saorbhriathar

Réimnithe[cuir in eagar]

  • Céad
    • Aonsiollach
      • Deirí ilghnéitheacha
      • Iarmhír -igh, m.s., nigh, léigh, dóigh
        • guta gearr nó gan ghuta: f-caol, t-caol, i -> í (ach amháín roimh t), m.s. nífeá, niteá
        • é: f-caol, t-caol, m.s. léifeá, léiteá
        • guta fada eile: f-leathan, t-caol, m.s. dhófá, dhóiteá
      • Comhbhriathra de bhriathra aonsiollacha
    • Ilsiollach
      • ‑áil: f-leathan, t-caol, m.s., sábhálfá, samháilteá
      • Ilsiollaigh ar leith eile (le leathnú nó coimriú)
  • Dara
    • Ilsiollach, ach amháin iad atá sa chéad réimniú
    • Go háirithe le deirí:
      • ‑igh, ‑im, ‑ing
      • ‑il, ‑in, ‑ir, ‑is le coimriú.
  • Neamrialta

Foirmeacha neamhspleácha is spleácha[cuir in eagar]

Fréamhann na foirmeacha neamhspleácha is spleácha ó na foirmeacha neamhnasctha is cónasctha (do briathra simplí), agus foirmeacha prótatonach is deotratonach (do briathra coimpléascacha), mar a bhí ann le chéile sa tSean-Ghaeilge.[1] Is ionann iad na foirmeacha do na briathra rialta go léir sa NuaGhaeilge. Feictear iad go soiléir ach amháin i gcuid de na haimsirí i roinnt de na briathra neamhrialta.

Ainmfhocail agus aidiachtaí[cuir in eagar]

Ainmbhriathra[cuir in eagar]

Tá an iomarca foirmeacha na n-ainmbhriathra i nGaeilge. Tá roinnt patrún ann, ach go leor eisceachtaí. Seo a leanas deirí na n-ainmbhriathra, i liosta aibítre, ach go gcuirtear na deirí fadghuta le chéile, agus na foirmeacha gan iarmhír ag an mbun.

  • á, -é, -í, -ó, -ú
    • céad réímniú -igh
      • guta gairid no gan guta: nigh, ní
      • guta fada: leáigh, leá; pléigh, plé; dóigh, dó; súigh, sú
    • dara réimniú
      • igh + adh > ú: críochnaigh, críochnú
      • achain, achainí
      • éirigh, éirí
      • fiafraigh, fiafraí
  • -ach
    • ceannaigh, ceannach
  • -acht
    • fan, fanacht
    • imigh, imeacht
  • -achtáil
    • mair, maireachtáil
  • -adh
    • bris, briseadh
    • le leathnú: buail, bualadh
  • -aidh
    • iarr, iarraidh
  • -áil
    • tóg, tógáil
    • feic, feiceáil
    • go leor iasachtaí deireanaí: péint, péinteáil
  • -ain
    • arg, argain
  • -aíocht
    • tóraigh, tóraíocht
  • -amh
    • léigh, léamh
    • déan, déanamh
  • -an
    • lig, ligean
  • -ch
    • glaoigh, glaoch
  • -chan
    • beoigh, beochan
  • -e
    • fair, faire
    • ith, ithe
  • -im
    • tit, titim
  • -int
    • inis, insint
    • tuig, tuiscint
  • -t
    • briathra le -il, -in, -ir: imir, imirt
  • -úint
    • lean, leanúint
  • gan iarmhír
    • fás[2]; ól; rith
    • briathra le -áil: sábháil
  • gan iarmhír le leathnú
    • cuir, cur
    • siúil, siúl
    • ceangail, ceangal

Aidiachtbhriathra[cuir in eagar]

Tá fréamh na haidiachta leathan nó caol, bunaithe ar an mbunfhocal. Is í an iarmhír bhunúsach ná ‑tə, atá inséimhithe, agus is leathan (a) nó caol (e) é an ə deireadh, i gcomhtheacht le fraomh na haidiachta. Dá bhrí sin, is é tacar na n-iarmhíreanna ná ‑ta, ‑tha, ‑te, ‑the. Tá rialacha cruthuithe glana ann, agus iad curtha i bhfeidhm go rialta le beagán eisceachtaí.

  • Dara réimniú -im, -in, -ir (ah ní -il): leathnaítear an fraomh
  • Dara réimniú -is: coimrítear an fraomh
  • briathra le -igh: lig an gh ar lár, ag nochtadh an ghuta i
  • dntls, th, gutaí: ní shéimhítear an iarmhír
    • le -th, -thte > te,
  • briathra le -bh, -mh: bhth, mhth > f

Samplaí de réir na rialacha seo:

  • foghlaim, foghlamtha
  • oscail, oscailte
  • inis, inste
  • glan, glanta
  • nigh, nite
  • ith, ite
  • scríobh, scríofa

Aidiachtbhriathra neamhrialta:

  • beir, breith
  • bí, bheith

Díochlaonadh na n-ainmbhriathra[cuir in eagar]

Braitheann díochlaonadh na n-ainmbhriathra ar a gcomhthéacs. Agus iad ina sheasamh mar substainteach[3], diochlaontar iad le díochlaonadh an ainmfhocail a ghlactar leo. De ghnáth, is í inscne an ainmbhriathair ná príomhinscne an díochlaonta, ach tá eisceachtaí ann.

Agus iad ina seasamh mar infinideach, díochlaontar iad le cabhair óna haidiachtbhriathra.

  • ól, ólta
  • titim, tite
  • foghlaim, foghlamtha
  • ithe, ite

Tá ainmbhriathra ann, ámh, a díochlaontar i gcónaí leis an aidiachtbhriathar, is cuma an comhthéacs.

  • socrú, socraithe, socruithe

Copail[cuir in eagar]

Níl ag an gcopail ach trí aimsir. Ní dhíoclaontear í.

  • gníomhach láithreach (agus fáisteanach)
  • gníomhach caite (and coinníollach)
  • foshuiteach láithreach

Briathra uirseacha[cuir in eagar]

Níl ann ach domán beag bhriathra uirseacha i nGaeilge, go suntasach:

  • ar
  • dar
  • dóbair
  • feadair

Is briathar uirseach í an chopail (féach thuas), de réir gach dealramh.

Teimpléidí Vicífhoclóra[cuir in eagar]

Notaí[cuir in eagar]

  1. Dependent and independent verb forms ar Wikipedia
  2. Fiche blia(i)n ag fás
  3. le haghaidh tuilleadh eolais, féach mar shampla an t-ainm briathartha á phlé ar Nualeargais
  4. Dar liom, tá ithe teibí, mar sin (b)!

Naisc sheachtracha[cuir in eagar]

Féach freisin[cuir in eagar]