Úsáideoir:Marcas.oduinn/Foilsithe/BriathraNeamhrialta/beo
Níl ann ach 11[1] briathar neamhrialta sa Nua-Ghaeilge: abair, beir, bí, clois, déan, ith, faigh, feic, tabhair, tar, téigh.
Achoimre na bhfréamhacha neamhrialta[cuir in eagar]
- abair, deir, dúr, déar; rá
- beir, rug, béar; breith
- bí, tá, fuil, rabh, bei; bheith
- clois, chuala
- déan, rinne, dearna
- faigh, fuair, gheobh
- feic, chonaic, fac
- ith, íos
- tabhair, tug, tabhar
- tar, tag, tháng, tioc; teacht
- téigh, té, chua, deach, rach; dul
Modhanna agus aimsirí na bhfréamhacha neamhrialta[cuir in eagar]
- Tá briathar amháin ann (bí), agus sainfhréamh aige don táscach láithreach neamhspleách (tá).[2]
- Tá briathar amháin ann (bí) agus sainfhréamh aige don táscach láithreach spleách (fuil).
- Tá sé bhriathar ann (abair, bí, déan, faigh, feic, téigh) agus sainfhréamhacha acu don táscach caite spleách, a ghlacann go léir leo míreanna réamhbhriathracha neamhphréitiríteacha (ní in ionad níor srl.).
- Tá trí bhriathar ann (abair, deir, tabhair) a leathnaítear san táscach fáistineach agus modh coinníollach.
- Tá briathar amháin ann (faigh) agus sainfhréamh neamhspleách aige san táscach fáistineach agus coinníollach.
- Tá sé bhriathar ann (bí, clois, faigh, feic, tar, téigh) agus saorbhriathar le -thas acu. Leathnaítear an fréamh más gá. Séimhítear iad go léir ach amháin faigh (m.s., bhíothas, ach fuarthas).
- Tá trí bhriathar ann (abair, tar, téigh) agus sainfhréamh acu don ainmbhriathar (rá, teacht, dul).
Treoir mhearthagartha na bhfréamhacha neamhrialta[cuir in eagar]
Seo a leanas achoimre fhréamhacha neamhrialta na mbriathra neamhrialta Gaeilge.
| Modhanna agus aimsirí[3] | abair [4] | beir | bí | clois | déan | faigh | feic | ith | tabhair | tar | téigh | ||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Táscach | láithreach | n-spl | deir [5] | tá | tug | tag | té [6] | ||||||
| spl | fuil [7] [8] | ||||||||||||
| gnáthláithreach | deir | tug | tag | té | |||||||||
| caite | n-spl | dúr [9] | rug | chuala | rinne | fuair [10] | chonaic [10] | thug | tháng [11] | chua [12] | |||
| spl [13] | ní dúr | ní rabh [14] | ní dhearna | ní bhfuair [15] | ní fhaca | ní dheach | |||||||
| gnáthchaite | |||||||||||||
| fáistineach | n-spl | déar | béar | bei | gheobh [16][17] | íos | tabhar | tioc | rach [17] | ||||
| spl | faigh [17][18] | ||||||||||||
| Coinníollach | n‑spl | déar | béar | bei [19] | gheobh [17] | íos | tabhar | tioc | rach [17] | ||||
| spl | faigh [17][18] | ||||||||||||
| Foshuiteach | láithreach | deir | rabh | tug | tag | té [20] | |||||||
| caite | deir | bei [21] | tug | tag | té | ||||||||
| Ordaitheach [22] | |||||||||||||
| Ainmbhriathar [23] | rá | breith | bheith | cloisteáil | déanamh | fáil [24] | feiceáil | ithe | tabhairt | teacht | dul | ||
| Aidiachtbhriathar | ráite | breithe | cloiste | déanta | fáilte | feicthe | ite | tugtha | tagtha | dulta | |||
Sanasaíocht na mbriathra neamhrialta[cuir in eagar]
- Fréamhaíonn na foirmeacha neamhspleácha agus spleácha ó foirmeacha prótatonach is deotratonach na Sean-Ghaeilge (SGa).[25]
- Tá ocht bhriathar ann (abair, beir, bí, clois, feic, tabhair, tar, téigh) agus iad fréamhaithe ó dhá nó níos mó bunbhriathar.[26] Níl an ach trí cinn (déan, faigh, ith) agus iad fréamhaithe ó bhunbhriathar amháin.
- Tá trí bhriathar ann (abair, beir, tabhair) agus iad fréamhaithe (go iomlán nó i bpáirt) ó beirid na SGa.
- Lig ainmbhriathar an bhriathair tar (teacht) tríd ó ainmbhriathar an bhriathair 'téigh' (a bhfuil a ainmbhriathar anois dul)
Notes
- ↑ perfect of as·beir (ro-form?).
- ↑ perfect, Teimpléad:lform, prototonic of beirid.
- ↑ See also Teimpléad:l.
- ↑ etymology 2 in this entry.
- ↑ 3rd sg, present subjunctive, Teimpléad:lform, prototonic of at·tá.
- ↑ cf. chuala on MacBain.
- ↑ present deuteronic of do·gní.
- ↑ perfect deuteronic of do·gní.
- ↑ perfect prototonic of do·gní.
- ↑ fo-gaib on eDIL.
- ↑ The f is prothetic, a misinterpretation of aic- as lenited *faic.
- ↑ perfect of ad·cí.
- ↑ perfect protonic of ad·ci.
- ↑ 1st sg future conjunct of ithid.
- ↑ prototonic do·uic, 3rd sg perfect deuteronic of do·beir.
- ↑ vn. of téit, later of do·icc.
- ↑ perfect prototonic téit.
- ↑ 3rd sg future absolute of téit.
- ↑ no SGa etymology in this entry; MacBain has doluid, with PIE etymology *leudho ("go"), at entry dol; cf Pret. 3 s. of do·tét on eDIL; dul on eDIL; also, Teimpléad:l, Teimpléad:l, Teimpléad:l here on Wiktionary.
Irregulars, in order of irregularity[cuir in eagar]
- clois, ith
- one irregular stem only
- feic, déan
- distinct independent and dependent forms in past tense only
- abair, beir, tabhair
- all derived from Old Irish Teimpléad:l
- broadened in indicative future and conditional
- verbal noun of abair is from a different verb root
- faigh, tar, téigh
- multiple sources, and independent and dependent forms in various moods and tenses
- bí
- in common with most other languages, the verb to be is the most irregular
Notaí[cuir in eagar]
- ↑ Tá 22 iontráil ar [https:en.wiktionary.org/Category/Irish_irregular_verbs]] ag 20-Már-2018, ina measc foirmeacha malartacha agus comhfhocail
- ↑ De bharr sin, is sainiúil é an gnathláithreach rialta de bí
- ↑ Tenses are named and listed as per Wiktionary conjugation templates
- ↑ Ní shéimhítear na foirmeacha d-, agus iad tráth adeir, adúirt
- ↑ Is deir í an fhoirm scartha, 'sé sin, ní ghlacann iarmhír ‑eann le deir
- ↑ Is giorrúchán é téann de téigh + eann > téann
- ↑ Is giorrúchán é an diúltach níl de ní fhuil
- ↑ Fuaimnítear de ghnáth an ceisteach an bhfuil mar an fhuil
- ↑ Is í an fhoirm scartha ná dúirt
- ↑ 10.0 10.1 Ní leathnaítear an fhréamh ach sa saorbhriathar le -thas
- ↑ Is í an fhoirm scartha ná tháinig (caol, g gan shéimhiú)
- ↑ Is í an fhoirm scartha ná chuaigh (caol)
- ↑ Luaite leis an mír dhiúltach chun aird a tharraingt ar na hathruithe/claocluithe tosaigh
- ↑ Is í an fhoirm scartha ná raibh
- ↑ Urraithe in ionad séimhithe
- ↑ Tá an fhréamh séimhithe de réir dúchais
- ↑ 17.0 17.1 17.2 17.3 17.4 17.5 Gan f san iarmhír, m.s., gheobhaidh
- ↑ 18.0 18.1 Urú le ní
- ↑ Is í an fhoirm scartha ná bheadh
- ↑ Coimriú de téigh + e > té
- ↑ Díochlaontar é le hiarmhíreanna an choinniollaigh, in ionad an gnáthchaite mar is gnách
- ↑ Tá na hordaitheacha ar chomhfhoirm leis na fréamhacha
- ↑ Tugtar gach hainm- agus aidiachtbhriathar (rangabháil chaite)
- ↑ faigh + áil > fáil
- ↑ Dependent and independent verb forms ar Wikipedia
- ↑ Tá dhá shampla ann sa Bhéarla: 'be' and 'go'
Naisc sheachtracha[cuir in eagar]
- Regular Verbs ar Nualeargais
- Conjugating Regular Irish Verbs ar gaeilge.org
- Irish Verb Inflection, Paolo Acquaviva
- Minority Languages, Proceedings of the Irish Network in Formal Linguistics, Oct 2013
Féach freisin[cuir in eagar]
Catagóir Aguisíní Gaeilge Briathra neamhrialta