Jump to content

Aguisín:Briathra Neamhrialta Gaeilge

Ón Vicífhoclóir, an foclóir ábhair shaor.

Níl ann ach 11[1] briathar neamhrialta sa Nua-Ghaeilge: abair, beir, bí, clois, déan, ith, faigh, feic, tabhair, tar, téigh.

Achoimre fréamhacha neamhrialta

[cuir in eagar]
  1. abair, deir, dúr, déar; rá
  2. beir, rug, béar; breith
  3. , tá, fuil, rabh, bei; bheith
  4. clois, chuala
  5. déan, rinne, dearna
  6. faigh, fuair, gheobh
  7. feic, chonaic, fac
  8. ith, íos
  9. tabhair, tug, tabhar
  10. tar, tag, tháng, tioc; teacht
  11. téigh, té, chua, deach, rach; dul

Modhanna agus aimsirí fréamhacha neamhrialta

[cuir in eagar]
  • Tá briathar amháin ann (), agus sainfhréamh aige don táscach láithreach neamhspleách ().[2]
  • Tá briathar amháin ann () agus sainfhréamh aige don táscach láithreach spleách (fuil).
  • Tá sé bhriathar ann (abair, bí, déan, faigh, feic, téigh) agus sainfhréamhacha acu don táscach caite spleách, a ghlacann go léir leo míreanna réamhbhriathracha neamhphréitiríteacha ( in ionad níor srl.).
  • Tá trí bhriathar ann (abair, deir, tabhair) a leathnaítear san táscach fáistineach agus modh coinníollach.
  • Tá briathar amháin ann (faigh) agus sainfhréamh neamhspleách aige san táscach fáistineach agus coinníollach.
  • Tá sé bhriathar ann (bí, clois, faigh, feic, tar, téigh) agus saorbhriathar le -thas acu. Leathnaítear an fréamh más gá. Séimhítear iad go léir ach amháin faigh (m.s., bhíothas, ach fuarthas).
  • Tá trí bhriathar ann (abair, tar, téigh) agus sainfhréamh acu don ainmbhriathar (rá, teacht, dul).

Treoir mhearthagartha fréamhacha neamhrialta

[cuir in eagar]

Seo a leanas achoimre na bhfréamhacha neamhrialta na mbriathra neamhrialta Gaeilge.

Modhanna agus aimsirí[3] abair [4] beir clois déan faigh feic ith tabhair tar téigh
Táscach láithreach n-spl deir [5] tug tag [6]
spl fuil [7] [8]
gnáthláithreach deir tug tag
caite n-spl dúr [9] rug chuala rinne fuair [10] chonaic [10] thug tháng [11] chua [12]
spl [13] ní dúr ní rabh [14] ní dhearna ní bhfuair [15] ní fhaca ní dheach
gnáthchaite
fáistineach n-spl déar béar bei gheobh [16][17] íos tabhar tioc rach [17]
spl faigh [17][18]
Coinníollach n‑spl déar béar bei [19] gheobh [17] íos tabhar tioc rach [17]
spl faigh [17][18]
Foshuiteach láithreach deir rabh tug tag [20]
caite deir bei [21] tug tag
Ordaitheach [22]
Ainmbhriathar [23] breith bheith cloisteáil déanamh fáil [24] feiceáil ithe tabhairt teacht dul
Aidiachtbhriathar ráite breithe cloiste déanta fáilte feicthe ite tugtha tagtha dulta

Sanasaíocht na mbriathra neamhrialta

[cuir in eagar]
  • Fréamhaíonn na foirmeacha neamhspleácha agus spleácha ó foirmeacha prótatonach is deotratonach na Sean-Ghaeilge (SGa).[25]
  • Tá sé bhriathar ann (abair, bí, clois, feic, tabhair, téigh) agus iad fréamhaithe ó dhá nó níos mó bunbhriathar[26]
  • Tá trí bhriathar ann (abair, beir, tabhair) agus iad fréamhacha (go iomlán nó i bpáirt) ó beirid na SGa.
  • Lig ainmbhriathar an bhriathair tar (teacht) tríd ó ainmbhriathar an bhriathair 'téigh' (a bhfuil a ainmbhriathar anois dul)
Briathar I léig Meán-Ghaeilge Sean-Ghaeilge Prótai-Cheiltis PIE Nótaí fréimhe
abair at·beir as·beir ess- +‎ beirid. *bereti *bʰer- carry
deir adeir at·beir as·beir
dúirt adubhairt dubart as·rubart foirfe de as·beir
rádh rád ráidid *rādī- *reh₂dʰ- arrange
beir beirid *bereti *bʰer- carry
rug ·ruc ro·uic foirfe de beirid.
*buyo- *bʰuH- become
at·tá *tāti *steh₂- stand
fuil fil *wel- *wel- see! Féach freisin voici
raibh ·roib fosh láithr 3ú uatha ro-foirm prótatonach de at·tá
beadh ·biad
clois cloisid Is vvv é seo...
coistid con·túaisi *tawsos *teh₂ws- listen ... dóibh ...
clos *kloustā *ḱlewst- hear ... siúd dís.
chuala rochúala MacBain
déan ·dénai dí- +‎ gníid *gniyeti *ǵenh₁- produce, beget láithreach deotratonach de do·gní
rinne do·rigni do·gní foirfe deotratonach de do·gní
dearna *·dernai foirfe prótatonach de do·gní
faigh fogbai fo- + gaibid *gabyeti *gʰh₁bʰ- take, hold
fuair fuaghair
gheobhaidh gaibid
feic ·aicci ad·cí *ad-kʷis-o- *kʷey- observe Is próistéiseach é an f, míthuiscint de aic- mar *faic- séimhithe
chonaic ad·condairc *derk- *derḱ- see de ad·cí
faca
ith ithid *ɸiteti *peyt- eat
íosfaidh ·íss *ɸiɸitsāti ** fáistineach 1d-uatha cónasctha de ithid
tabhair ·tabair do·beir carry príomhfhoinse
do·rat *dāti *deh₃- give foirfe de do·beirid
tug tuicc prótatonach de do·uic
tar do·icc *īnko- *h₂neḱ- reach, attain deotratonach
tig ·ticc prótatonach
tháínig ·tánaic prótatonach
tiocfaidh ticfed prótatonach
teacht techt ainmbhriathar de téit , níos dearanaí de do·icc
téigh téit *tēgeti *steygʰ- go, climb
chuaigh do-chuaidh do·choïd. do·cuat *wedeti *wedʰ- lead deotratonach
deachaigh ·dechuid foirfe prótatonach de téit
rachaidh regaid *rigāti *h₁ergʰ- go, move prótatonach
dul doluid *leudho go Mac Bain; pró nó deo?
  1. Tá 26 iontráil ar en.wiktionary.org ag 03-Sam-2021, ina measc foirmeacha malartacha agus comhfhocail
  2. De bharr sin, is sainiúil é an gnathláithreach rialta de
  3. Ainmnítear agus liostaítear na haimsirí de réir teimpléid réimnithe ar Wiktionary réimniú
  4. Ní shéimhítear na foirmeacha d-, agus iad tráth adeir, adúirt
  5. Is deir í an fhoirm scartha, 'sé sin, ní ghlacann iarmhír ‑eann le deir
  6. Is giorrúchán é téann de téigh + eann > téann
  7. Is giorrúchán é an diúltach níl de ní fhuil
  8. Fuaimnítear de ghnáth an ceisteach an bhfuil mar an fhuil
  9. Is í an fhoirm scartha ná dúirt
  10. 10.0 10.1 Ní leathnaítear an fhréamh ach sa saorbhriathar le -thas
  11. Is í an fhoirm scartha ná tháinig (caol, g gan shéimhiú)
  12. Is í an fhoirm scartha ná chuaigh (caol)
  13. Luaite leis an mír dhiúltach chun aird a tharraingt ar na hathruithe/claocluithe tosaigh
  14. Is í an fhoirm scartha ná raibh
  15. Urraithe in ionad séimhithe
  16. Tá an fhréamh séimhithe de réir dúchais
  17. 17.0 17.1 17.2 17.3 17.4 17.5 Gan f san iarmhír, m.s., gheobhaidh
  18. 18.0 18.1 Urú le ní
  19. Is í an fhoirm scartha ná bheadh
  20. Coimriú de téigh + e > té
  21. Díochlaontar é le hiarmhíreanna an choinniollaigh, in ionad an gnáthchaite mar is gnách
  22. Tá na hordaitheacha ar chomhfhoirm leis na fréamhacha
  23. Tugtar gach hainm- agus aidiachtbhriathar (rangabháil chaite)
  24. faigh + áil > fáil
  25. Dependent and independent verb forms ar en.wikipedia.org
  26. Tá dhá shampla ann sa Bhéarla: 'be' and 'go'

Naisc sheachtracha

[cuir in eagar]

Féach freisin

[cuir in eagar]