Aguisín:Briathra Neamhrialta Gaeilge
Níl ann ach 11[1] briathar neamhrialta sa Nua-Ghaeilge: abair, beir, bí, clois, déan, ith, faigh, feic, tabhair, tar, téigh.
Achoimre fréamhacha neamhrialta[cuir in eagar]
- abair, deir, dúr, déar; rá
- beir, rug, béar; breith
- bí, tá, fuil, rabh, bei; bheith
- clois, chuala
- déan, rinne, dearna
- faigh, fuair, gheobh
- feic, chonaic, fac
- ith, íos
- tabhair, tug, tabhar
- tar, tag, tháng, tioc; teacht
- téigh, té, chua, deach, rach; dul
Modhanna agus aimsirí fréamhacha neamhrialta[cuir in eagar]
- Tá briathar amháin ann (bí), agus sainfhréamh aige don táscach láithreach neamhspleách (tá).[2]
- Tá briathar amháin ann (bí) agus sainfhréamh aige don táscach láithreach spleách (fuil).
- Tá sé bhriathar ann (abair, bí, déan, faigh, feic, téigh) agus sainfhréamhacha acu don táscach caite spleách, a ghlacann go léir leo míreanna réamhbhriathracha neamhphréitiríteacha (ní in ionad níor srl.).
- Tá trí bhriathar ann (abair, deir, tabhair) a leathnaítear san táscach fáistineach agus modh coinníollach.
- Tá briathar amháin ann (faigh) agus sainfhréamh neamhspleách aige san táscach fáistineach agus coinníollach.
- Tá sé bhriathar ann (bí, clois, faigh, feic, tar, téigh) agus saorbhriathar le -thas acu. Leathnaítear an fréamh más gá. Séimhítear iad go léir ach amháin faigh (m.s., bhíothas, ach fuarthas).
- Tá trí bhriathar ann (abair, tar, téigh) agus sainfhréamh acu don ainmbhriathar (rá, teacht, dul).
Treoir mhearthagartha fréamhacha neamhrialta[cuir in eagar]
Seo a leanas achoimre na bhfréamhacha neamhrialta na mbriathra neamhrialta Gaeilge.
| Modhanna agus aimsirí[3] | abair [4] | beir | bí | clois | déan | faigh | feic | ith | tabhair | tar | téigh | ||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Táscach | láithreach | n-spl | deir [5] | tá | tug | tag | té [6] | ||||||
| spl | fuil [7] [8] | ||||||||||||
| gnáthláithreach | deir | tug | tag | té | |||||||||
| caite | n-spl | dúr [9] | rug | chuala | rinne | fuair [10] | chonaic [10] | thug | tháng [11] | chua [12] | |||
| spl [13] | ní dúr | ní rabh [14] | ní dhearna | ní bhfuair [15] | ní fhaca | ní dheach | |||||||
| gnáthchaite | |||||||||||||
| fáistineach | n-spl | déar | béar | bei | gheobh [16][17] | íos | tabhar | tioc | rach [17] | ||||
| spl | faigh [17][18] | ||||||||||||
| Coinníollach | n‑spl | déar | béar | bei [19] | gheobh [17] | íos | tabhar | tioc | rach [17] | ||||
| spl | faigh [17][18] | ||||||||||||
| Foshuiteach | láithreach | deir | rabh | tug | tag | té [20] | |||||||
| caite | deir | bei [21] | tug | tag | té | ||||||||
| Ordaitheach [22] | |||||||||||||
| Ainmbhriathar [23] | rá | breith | bheith | cloisteáil | déanamh | fáil [24] | feiceáil | ithe | tabhairt | teacht | dul | ||
| Aidiachtbhriathar | ráite | breithe | cloiste | déanta | fáilte | feicthe | ite | tugtha | tagtha | dulta | |||
Sanasaíocht na mbriathra neamhrialta[cuir in eagar]
- Fréamhaíonn na foirmeacha neamhspleácha agus spleácha ó foirmeacha prótatonach is deotratonach na Sean-Ghaeilge (SGa).[25]
- Tá sé bhriathar ann (abair, bí, clois, feic, tabhair, téigh) agus iad fréamhaithe ó dhá nó níos mó bunbhriathar[26]
- Tá trí bhriathar ann (abair, beir, tabhair) agus iad fréamhacha (go iomlán nó i bpáirt) ó beirid na SGa.
- Lig ainmbhriathar an bhriathair tar (teacht) tríd ó ainmbhriathar an bhriathair 'téigh' (a bhfuil a ainmbhriathar anois dul)
| Briathar | I léig | Meán-Ghaeilge | Sean-Ghaeilge | Prótai-Cheiltis | PIE | Nótaí fréimhe | ||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| abair | at·beir | as·beir | ess- + beirid. | *bereti | *bʰer- | carry | ||
| deir | adeir | at·beir | as·beir | |||||
| dúirt | adubhairt | dubart | as·rubart | foirfe de as·beir | ||||
| rá | rádh | rád | ráidid | *rādī- | *reh₂dʰ- | arrange | ||
| beir | beirid | *bereti | *bʰer- | carry | ||||
| rug | ·ruc | ro·uic | foirfe de beirid. | |||||
| bí | bí | *buyo- | *bʰuH- | become | ||||
| tá | at·tá | *tāti | *steh₂- | stand | ||||
| fuil | fil | *wel- | *wel- | see! | Féach freisin voici | |||
| raibh | ·roib | fosh láithr 3ú uatha ro-foirm prótatonach de at·tá | ||||||
| beadh | ·biad | |||||||
| clois | cloisid | Is vvv é seo... | ||||||
| coistid | con·túaisi | *tawsos | *teh₂ws- | listen | ... dóibh ... | |||
| clos | *kloustā | *ḱlewst- | hear | ... siúd dís. | ||||
| chuala | rochúala | MacBain | ||||||
| déan | ·dénai | dí- + gníid | *gniyeti | *ǵenh₁- | produce, beget | láithreach deotratonach de do·gní | ||
| rinne | do·rigni | do·gní | foirfe deotratonach de do·gní | |||||
| dearna | *·dernai | foirfe prótatonach de do·gní | ||||||
| faigh | fogbai | fo- + gaibid | *gabyeti | *gʰh₁bʰ- | take, hold | |||
| fuair | fuaghair | |||||||
| gheobhaidh | gaibid | |||||||
| feic | ·aicci | ad·cí | *ad-kʷis-o- | *kʷey- | observe | Is próistéiseach é an f, míthuiscint de aic- mar *faic- séimhithe | ||
| chonaic | ad·condairc | *derk- | *derḱ- | see | de ad·cí | |||
| faca | ||||||||
| ith | ithid | *ɸiteti | *peyt- | eat | ||||
| íosfaidh | ·íss | *ɸiɸitsāti | ** | fáistineach 1d-uatha cónasctha de ithid | ||||
| tabhair | ·tabair | do·beir | carry | príomhfhoinse | ||||
| do·rat | *dāti | *deh₃- | give | foirfe de do·beirid | ||||
| tug | tuicc | prótatonach de do·uic | ||||||
| tar | do·icc | *īnko- | *h₂neḱ- | reach, attain | deotratonach | |||
| tig | ·ticc | prótatonach | ||||||
| tháínig | ·tánaic | prótatonach | ||||||
| tiocfaidh | ticfed | prótatonach | ||||||
| teacht | techt | ainmbhriathar de téit , níos dearanaí de do·icc | ||||||
| téigh | téit | *tēgeti | *steygʰ- | go, climb | ||||
| chuaigh | do-chuaidh | do·choïd. | do·cuat | *wedeti | *wedʰ- | lead | deotratonach | |
| deachaigh | ·dechuid | foirfe prótatonach de téit | ||||||
| rachaidh | regaid | *rigāti | *h₁ergʰ- | go, move | prótatonach | |||
| dul | doluid | *leudho | go | Mac Bain; pró nó deo? | ||||
Notaí[cuir in eagar]
- ↑ Tá 26 iontráil ar en.wiktionary.org ag 03-Sam-2021, ina measc foirmeacha malartacha agus comhfhocail
- ↑ De bharr sin, is sainiúil é an gnathláithreach rialta de bí
- ↑ Ainmnítear agus liostaítear na haimsirí de réir teimpléid réimnithe ar Wiktionary réimniú
- ↑ Ní shéimhítear na foirmeacha d-, agus iad tráth adeir, adúirt
- ↑ Is deir í an fhoirm scartha, 'sé sin, ní ghlacann iarmhír ‑eann le deir
- ↑ Is giorrúchán é téann de téigh + eann > téann
- ↑ Is giorrúchán é an diúltach níl de ní fhuil
- ↑ Fuaimnítear de ghnáth an ceisteach an bhfuil mar an fhuil
- ↑ Is í an fhoirm scartha ná dúirt
- ↑ 10.0 10.1 Ní leathnaítear an fhréamh ach sa saorbhriathar le -thas
- ↑ Is í an fhoirm scartha ná tháinig (caol, g gan shéimhiú)
- ↑ Is í an fhoirm scartha ná chuaigh (caol)
- ↑ Luaite leis an mír dhiúltach chun aird a tharraingt ar na hathruithe/claocluithe tosaigh
- ↑ Is í an fhoirm scartha ná raibh
- ↑ Urraithe in ionad séimhithe
- ↑ Tá an fhréamh séimhithe de réir dúchais
- ↑ 17.0 17.1 17.2 17.3 17.4 17.5 Gan f san iarmhír, m.s., gheobhaidh
- ↑ 18.0 18.1 Urú le ní
- ↑ Is í an fhoirm scartha ná bheadh
- ↑ Coimriú de téigh + e > té
- ↑ Díochlaontar é le hiarmhíreanna an choinniollaigh, in ionad an gnáthchaite mar is gnách
- ↑ Tá na hordaitheacha ar chomhfhoirm leis na fréamhacha
- ↑ Tugtar gach hainm- agus aidiachtbhriathar (rangabháil chaite)
- ↑ faigh + áil > fáil
- ↑ Dependent and independent verb forms ar en.wikipedia.org
- ↑ Tá dhá shampla ann sa Bhéarla: 'be' and 'go'
Naisc sheachtracha[cuir in eagar]
- Minority Languages, Proceedings of the Irish Network in Formal Linguistics, Oct 2013
Féach freisin[cuir in eagar]