Aguisín:Aidiachtaí Gaeilge
Tá trí dhíochlaonadh na n-aidiachtaí ann sa Ghaeilge, agus na tuisil chéanna ag gach ceann acu mar a bhfuil ag na hainmfhocail (ainmneach, gairmeach, ginideach, tabharthach). Géilleann[1] na haidiachtaí do na hainmfhocail ó thaobh tuisil, iolrachta, [2] agus inscne de.[3]
Rangaítear na trí dhíochlaonadh de réir a ndéirí: consain; ‑úil, ‑ir; gutaí. Tá foirmeacha an ghinidigh uatha ar aon dul le foirmeacha díochlaonadh na n-ainmfhocal:
Cruthaítear na hiolraí de ghnáth leis an iarmhír ‑a.[6] Meastar gur lag nó tréan iad i gcomhtheacht leis an ainmfhocal a cáilíonn siad, agus bíonn an riail chéanna i bhfeidhm ag an ginideach iolra: más lag an ainmfhocal, is ionann foirm na haidiachta agus an ainmneach uatha; más tréan an ainmfhocal, is ionann í agus an ainmneach iolra.
Coimrítear roinnt aidiachtaí an chéad dhíochlaonta sa gu‑bain, agus iolra. Agus caol an fhoirm ghinidigh seo, is caol chomh maith iolraí a lán dóibh siúd, agus infhilltear úd le + e.
Cruthaítear an bhreischéim (agus sárchéim) go rialta leis an gu-bain. Tá tacar beag ann de bhreischéimeanna neamhrialta. Déantar athruithe tosaigh ar aidiachtaí Gaeilge ach séimhiú amháin,[7] i gcomhtheacht le patrún[8] an ainmfhocail cháilithe. Séimhítear gach aidiacht cháilitheach.[9] Ní bhíonn an "dentals"-riail i bhfeidhm.[10]
Treoir mhearthagartha
[cuir in eagar]| 1d | 2a | 3ú | |||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Inscne | fir | bain | fir | bain | f & b | ||
| Uatha | Ainm | consan | ‑úil, ‑ir | guta | |||
| Gair | caol | - | - | - | |||
| Gin | caol [11] | + e | - | + a | - | ||
| Tabh | - | caol [12] | - | - | |||
| Ainmfhocal lagiolra | Ainm | + a [13] | + a | - | |||
| Gair | + a | + a | - | ||||
| Gin | - | - | - | ||||
| Tabh | + aibh [14] | + aibh | - | ||||
| Ainmfhocal tréaniolra | Ainm | + a | + a | - | |||
| Gair | + a | + a | - | ||||
| Gin | + a | + a | - | ||||
| Tabh | + aibh [14] | + aibh | - | ||||
Céad díochlaonadh
[cuir in eagar]Críochnaíonn aidiacthaí an chéad díochlaonta le consain (ach amháin iad a bhfuil sa dara díochlanadh le ‑úil and ‑ir).
Cruthaítear an ginideach uatha firinscneach (gu-fir) de ghnáth trí chaolú an chonsain dheiridh, ach tá eisceachtaí ann (agus eisceachtaí in aghaidh na n-eisceachtaí). Is ar aon dul le dara díochlaonadh an ainmfhocail é an ginideach uatha baininscneach (gu-bain), 'sé sin, le hiarmhír ‑e. Cruthaítear an t-iolra de ghnáth leis an iarmhír ‑a, ach géilleann an ginideach don lag/tréan-riail, i gcomhthéacs leis an ainmfhocal cáilithe.
Aidiachtaí nach gcaolaíonn an gu-fir: [15]
- -íoch
- m.s., imníoch
- aonsiollach le ‑ch(t)
- aonsiollach le consain dúbailte ‑ll, ‑nn, ‑rr
- na foirne:
Scríobhtar gu-bain aidiachtaí a chríochnaíonn le ‑ach (ilsiollacha) mar ‑aí < aighe.
Coimriú agus iolraí le + e
[cuir in eagar]Agus gu-bain agus iolraí aidiachtaí an chéad díochlaonadh á chruthú, is minic a coimrítear gutaí gan béim orthu.
Coimrítear cúpla aidiacht san iolra, nach gcoimrítear sa ghinideach.
Más caol í an fréamh, b'fhéidir gur caol fós é an t-iolra.
- íseal, gu-bain, breis, ai ísle
- láidir, gu-bain, breis, ai láidre
- Eisceachtaí (fréamh leathan, ach iolra fós le + e), mar shampla:
Is cás as cuimse é álainn, a chailleann siolla iomlán:
- álainn, gu-bain, breis, ai. áille.
Táblaí díochlaonadh
[cuir in eagar]| mór | Uatha | Lagiolra | |
|---|---|---|---|
| fir | bain | f & b | |
| Ainm | mór | mhór | móra |
| Gair | mhóir | mhór | móra |
| Gin | mhóir | móire | mór |
| Tabh | mór | mhór | móra |
| ocrach | Uatha | Lagiolra | |
|---|---|---|---|
| fir | bain | f & b | |
| Ainm | ocrach | ocrach | ocracha |
| Gair | ocraigh | ocrach | ocracha |
| Gin | ocraigh | ocraí | ocrach |
| Tabh | ocrach | ocrach | ocracha |
| fliuch | Uatha | Lagiolra | |
|---|---|---|---|
| fir | bain | f & b | |
| Ainm | fliuch | fhliuch | fliucha |
| Gair | fhliuch | fhliuch | fliucha |
| Gin | fhliuch | fliche | fliuch |
| Tabh | fliuch | fhliuch | fliucha |
| ramhar | Uatha | Lagiolra | |
|---|---|---|---|
| fir | bain | f & b | |
| Ainm | ramhar | ramhar | ramhra |
| Gair | ramhar | ramhar | ramhra |
| Gin | ramhair | raimhre | ramhar |
| Tabh | ramhar | ramhar | ramhra |
Dara díochlaonadh
[cuir in eagar]Is iad iarmhírenna aidiachtaí an dara díochlaonta ná ‑úil agus ‑ir.
Is ionann an ginideach uatha firinscneach (gu-fir) aidiachtaí an dara díochlaonta agus an ainmneach uatha, ós rud é gur caol iad i dtosach báire. Is ionann ginideach uatha baininscneach (gu-bain) na n-aidiachtaí agus tríú díochalanadh na n-ainmfhocal, 'sé sin, le hiarmhír ‑a. Cruthaítear na hiolraí leis an iarmhír ‑a, ach géilleann an ginideach an lag/tréan-riail, i gcáilíocht leis an ainmfhocal.
Tagann aidiachtaí le ‑úil ó (s)amhail[16] an tSeanGhaeilge, ó thaobh sanasaíochta de.
Coimrítear na haidiachtaí le ‑ir agus cuirtear an iarmhír ‑a ann, mar shampla, deacair, gu-bain, ai deacra.
Táblaí díochlaonadh
[cuir in eagar]| suimiúil | Uatha | Lagiolra | |
|---|---|---|---|
| fir | bain | f & b | |
| Ainm | suimiúil | shuimiúil | suimiúla |
| Gair | shuimiúil | shuimiúil | suimiúla |
| Gin | shuimiúil | suimiúla | suimiúil |
| Tabh | suimiúil | shuimiúil | suimiúla |
| deacair | Uatha | Lagiolra | |
|---|---|---|---|
| fir | bain | f & b | |
| Ainm | deacair | dheacair | deacra |
| Gair | dheacair | dheacair | deacra |
| Gin | dheacair | deacra | deacair |
| Tabh | deacair | dheacair | deacra |
Tríú díochlaonadh
[cuir in eagar]Críochnáionn aidiachtaí an triú díochlanadh Ghaeilge le gutaí.
Ní athraítear deirí aidiachtaí an tríú díochlaonta ar chor ar bith.[17]
Tábla díochlaonadh
[cuir in eagar]| crua | Uatha | Lagiolra | |
|---|---|---|---|
| fir | bain | f & b | |
| Ainm | crua | chrua | crua |
| Gair | chrua | chrua | crua |
| Gin | chrua | crua | crua |
| Tabh | crua | chrua | crua |
Aidiachtaí neamhrialta
[cuir in eagar]Níl ann ach pas beag aidiachtaí neamhrialta sa Ghaeilge. Úsáidtear an foirm neamhrialta don bhreischéim.
- breá, gu-fir. breá, gu-bain. breá, ai. breátha
- te, gu-fir. te, gu-bain. te, ai. teo
- gearr, gu-fir. gearr, gu-bain. giorra, ai. gearra
Bresichéime neamhrialta
[cuir in eagar]Cruthaítear na forimeacha breischéime leis an nginideach uatha baininscneach (gu-bain).
Níl ann ach beagán breischéim neamhrialta:
- beag, breis. lú
- breá, breis. breátha
- dócha, breis. dóichí
- dona, breis. measa
- fada, breis. faide, sia
- fogas, breis. foisce
- furasta, breis. fusa
- gearr, breis. giorra
- iomaí, breis. lia
- ionúin, breis. ansa
- maith, breis. fearr
- mór, breis. mó
- olc, breis. measa
- te, breis. teo
- tirim, breis. tirime, tiorma
- tréan, breis. tréise, tréine
Tá cúpla breischéim uireasach ann chomh maith:
Notaí
[cuir in eagar]- ↑ Réitíonn sa Chaighdeán
- ↑ Níl rian ar bith ann de foirmeacha déach. I ndiaidh uimhreacha, is iolra iad na haidiachtaí, agus séimhithe i ndiaidh 2—6, m.s. dhá úll mhóra
- ↑ Luaite de ghnáth san ord sin, m.s. ginideach uatha baininscneach
- ↑ Caolaigh más gá
- ↑ Ós rud é gur caol iad aidiachtaí 2a-fir de réir dúchais, ní infhilltear iad
- ↑ Uaireanta caolaithe le ‑e.
- ↑ Ní uraítear iad
- ↑ Inscne, tuiseal, réamhfhoclach
- ↑ m.s. an bhean bheag fhionn
- ↑ m.s., an bhean dheas
- ↑ Tá catagóir suntasach ann d'aidiachtaí an chéad díochlaonta narbh fhéidir a chaolú
- ↑ Meastha iarbhéarla/canúnach, ach féach, m.s., lámh agus Ainmfhocail Ghaeilge eile le foirmeacha tabharthacha caola
- ↑ Tá roinnt iolraí ann le + e (go háirithe tar éis coimrithe)
- ↑ 14.0 14.1 Iarbhéarla/canúnach
- ↑ An Caighdeán Oifigiúil, 2017
- ↑ cf. Béarla-ly, Gearmáinis -lich
- ↑ Tarlaíonn aithruithe tosaigh más gá
Teimpléidí Vicífhoclóra
[cuir in eagar]- {{aid.|díoc|gu fir|gu bain, breis|iol}}