Úsáideoir:Marcas.oduinn/Foilsithe/Ainmfhocail/beo

Tá cúig ^[1] dhíochlaonadh na n-ainmfhocal ann sa Ghaeilge, agus ceithre thuiseal (ainmneach^[2], gairmeach, ginideach, tabharthach) ag gach aon acu, le foirmeacha uatha agus iolra.^[3] Samhlaítear deirí na n‑ainmfhocal le consain leathana agus caola;^[4] agus gutaí. Is iad saintréithe dheirí na dtuiseal ná leathnú agus caolú na gconsan, agus iarmhíre a chur leo.

Is é an tuiseal ginideach a leagann na díochlaonta amach^[5]. Tá saintréithe ag an tuiseal tabharthach uatha i roinnt de na díoclaontaí.^[6]

Tá iolraí lag más ionann an ginideach iolra agus an t‑ainmneach uatha; agus tréan más ionann an ginideach iolra agus an t‑ainmneach iolra. Cruthaítear lagiolraí le caolú na gconsan, nó leis an iarmhír ‑a^[7]. Faightear i measc iarmhír na dtréaniolraí ná ‑aí, ‑anna, ‑ta and ‑acha^[8]^[9], agus roinnt beag ainmfhocal le ‑a/e agus coimriú.^[10]

Is neamhchaighdeánach é deireadh ‑aibh^[11] an tuisil thabharthaigh iolra, agus meastar gur iarbhéarla/canúnach é.

Is ionann foirm an ghairmigh agus an ainmneach sa dara go cúigiú díochlaonadh. Sa chéad díochlaonadh, is caol é san uatha agus leathan + a san (lag)iolra.

Tá dhá inscne sa Ghaeilge, firinscneach agus baininscneach. Tá inscne na n-ainmfhocal sna díochlaontaí pas beag measctha, ach tá glanphátrúin ann.^[12]

Déantar athruithe tosaigh ar ainmfhocail Ghaeilge.^[13]

An t-alt

Tá tábla cuimsitheach díoclaonta ann san iontráil don alt cinnte an, rialacha athruithe tosaigh san áireamh.

Mar shampla d'forbairt an ailt ón bPróta-Cheiltis, feictar a leanas an tuiseal ainmneach uatha firinscneach, le t-próitéis roimh ghuta: *sindos > *(s)ind > int → an t-.

Coinnítear an réamhfhocal taispeántach sin an 's' tosaigh Prótai-Cheiltise. Feictear an 's' freisin sna[!] giorrúcháin NuaGhaeilge den réamhfhocal i leis an alt: insan, sa(n), sna, chomh maith leis na foirmeacha canúnacha desna, dosna, ósna.

Níl alt éiginnte ann sa Ghaeilge.

Treoir mhearthagartha

		1d	2a	3ú	4ú	5ú
	Inscne	fir	bain ^[14]	fir ^[15] & bain^[16]	fir & bain ^[17]	bain & fir ^[18]
Uatha	Ainm	leathan	consan	consan	guta ‑ín ^[19] consan	‑il, ‑in, ‑ir buta
	Gair	caol	- ^[20]	-	-	-
	Gin	caol	+ e ^[21]^[22]	+ a	-	leathan -(e)ach guta + ch, d, n
	Tabh	-	caol ^[23]	-	-	caolú an ghin
Lagiolraí ^[24]	Ainm	caol + a	+ a ^[7]	+ a ^[25]	+ a ^[26]	^[27]
	Gair	+ a	+ a	+ a	+ a
	Gin	-	leathan^[28]	-	-
	Tabh	+ aibh ^[11]	+ aibh	+ a	+ a

Ainmfhocail neamhrialta

Is é saintréith gach díochlaonta ná an tuiseal ginideach. De réir an sainmhínithe seo, níl ach pas beag ainmfhocal nach féidir a rangú, go suntasach:

Ainmfhocail ildíochlaonacha

Tá roinnt ainmfhocal ann, agus iad ball de níos mó ná aon díochlaonadh amháin. Tá dealú le déanamh idir leaganacha díochlaonta stairiúla/canúnacha ainmfhocail éigin, agus comhainmneacha. Is dea-shampla den dara cás é eas (“waterfall”) ón tSean-Ghaeilge es, agus eas (“stoat”) ón tSean-Ghaeilge nes.

Ní liosta uileghabhálach é seo a leanas.

Noun	1d	2a	3ú	4ú	5ú	Leagan Béarla
aire				f, care	m, chief
aireamh	m				m	ploughman
altóir			f		f	altar
araí				f, appearance	f, bridle
beatha				f	f	life
breitheamh	m				m	judge
cistin		f			f	kitchen
cleas	m		m	m, gang		trick
cnámh		m	m			bone
cónra				f	f	coffin
cré				f	f	earth
cruicéad	m (teanglann)			m (wiki)		cricket
cú				m	m	hound
cuisle				f	f	vein
dair			f		f	oak
dún	m, str		m, wk			fort
eas			m, str, waterfall m, wk, stoat
eorna				f	f	barley
féicheamh	m				m	creditor
gabha				m	m	smith
méid		f, size		m, amount
rámh			m	m (rámha)		oar
ráth			m, str, fort f, str, shoal m, wk, guarantor
réal	m				f	sixpenny
ros	m, linseed		m, wooded headland
srón		f	f			nose
talamh	m				f	land
úr	m, freshness		m, heath

Notaí

↑ Is aicme dá gcuid féin iad na hainmbhriathra per se; agus iad substainteach, díochlaontar na hainmbhriathra de réir na rann canónta
↑ Is ionann an tuiseal cuspóireach agus an ainmneach ó thaobh foirme de, agus le chéíle tugtar scaití "comónach" orthu
↑ Faightear fós sa NuaGhaeilge rian d'fhoirmeacha déacha PIE, go háirithe tar éis 'dhá', agus (sa chaighdeán) le hainmfhocail an dara díochlaonta 'bos, bróg, cluas, cos agus lámh
↑ Sa bhéarlagair, coguasach agus
↑ De réir na tréithe seo, níl ann ach beagán ainmfhocal nach féidir a chur i réim, go sonrach bean, deirfiúr, Dia, leaba, lá, mí
↑ Go sonrach, 2a and 5ú (ach ní de réir an Chaighdeáin, ámh)
↑ ^7.0 ^7.1 Go hannamh, an leagan caol le ‑e; e.g., súil, ai. súile
↑ Leaganacha caola: ‑í, ‑eanna, ‑te, ‑eacha; ‑ta/te may be aspirated to ‑tha/the
↑ Certain nouns and noun endings are associated with particular plurals, see Irish Nouns
↑ m.s. briathar, io briathra, bráthair, io bráithre
↑ ^11.0 ^11.1 cf. Latin -ibus. Dá mba rud é go raibh *busannaibh ann, d'fhéadfaí féachaint air mar (omni)bus‑anna‑ibus
↑ m.s. Is firinscneach iad gach ainmfhocal sa chéad díochlaonadh
↑ Ní phléitear athruithe tosaigh a thuilleadh anseo. Wikitionary declension templates include bare and initial-mutated forms, in the context of the article
↑ Tá trí ainmfhocal fhirinscneacha sa dara díóchlaonadh: im, sliabh, teach
↑ Go háirithe iarmhíreanna -éir, -óir, úir (cf. Laidin -or)
↑ Go háirithe iarmhír ‑acht/‑aíocht; ainmbhriathra mar substainteach le ‑áil, ‑irt, ‑úint
↑ Ainmfhocail theibí a chríochnaíonn ar ghuta
↑ Ainmfhocail fhireanna teaghlacha, agus na horduimhreacha 20-90
↑ Firinscneach, ach amháin ainmneacha na gcailíní, m.s, Máirín
↑ Sa tábla seo, is é is brí le "-" ná gurb ionann an fhoirm agus an ainmneach uatha
↑ Sa tábla seo, is é is brí le "+" gur gá an consan roimhe a leathnú nó a chaolú, i gcomhtheacht leis an iarmhír. Sa chás seo (+ e), caolaítear consan leathan
↑ Ginideach iolra le í 'sé sin ‑(e)ach: í < ighe
↑ Go foirmiúil, an ginideach uatha gan an iarmhír -e
↑ Bíonn an fhoirm chéanna ag gach tuiseal tréaniolra
↑ Níl ach beagán lagiolraí sa 3ú díóchlaonadh
↑ Níl ach cúla lagiolra sa 4ú díóchlaonadh
↑ Tá roinnt ainmfhocal sa 5ú díochlaonadh le iolraí neamhrialta, agus is ionann an ginideach uatha agus iolra
↑ Eisceacht ó riail "lagiolra"; m.s., súil, gi súl
↑ Ar dtús, dearbh + siúr
↑ Déanta na fírinne, is ainmbhriathar é, agus leapa < leabtha
↑ Beagnach rialta, 5ú díochlaonadh, ach amháin gur leathan é deireadh na fréimhe, ‑úr

Teimpléid Vicífhoclóra

Vicífhoclóir:Teimpléid

{{s-f|focal|teanga|gan nasc|brí|...}}
{{s-t|focal|teanga|gan nasc|brí|...}}

{{ainm 1|gu|iol|au-}}
{{ainm 2|gu|iol|i-|t-|...}}
{{ainm 3|i|gu|iol|gi|...}}
{{ainm 4|i|iol|gu-|au-}}
{{ainm 5|i|gu|iol|lag|...}}
{{ainm nr|i|au-}}

NB bug in {{tmpl}}, doesn't reproduce any field with equals sign =, e.g.
- {{ainm 1|gu|iol|au=}}
- {{ainm 1|gu|iol}}
NB {{tmpl}} gives up after 4 fields
- {{ainm 2|gu|iol|i=|t=|au=}}
- {{ainm 2|gu|iol|i-|t-|...}}
The equivalent "temp" on the EN site does not have these problems

Naisc sheachtracha

An Caighdeán Oifigiúil, 2017
A Grammar of the Irish Language, O'Donavan, 1845
Gramadach na Gaeilge ar Nualéargais
Irish declension ar Wikipedia
Irish declension ar WikiBooks, le ceachtanna
Declension overview and guesser ar Nualéargais
Acoimre díochlaonta Gaeilge ar Project Gutenberg

Féach freisin

Catagóir Aguisíní Gaeilge Ainmfhocail {{{1}}}

[1] Is aicme dá gcuid féin iad na hainmbhriathra per se; agus iad substainteach, díochlaontar na hainmbhriathra de réir na rann canónta

[2] Is ionann an tuiseal cuspóireach agus an ainmneach ó thaobh foirme de, agus le chéíle tugtar scaití "comónach" orthu

[3] Faightear fós sa NuaGhaeilge rian d'fhoirmeacha déacha PIE, go háirithe tar éis 'dhá', agus (sa chaighdeán) le hainmfhocail an dara díochlaonta 'bos, bróg, cluas, cos agus lámh

[4] Sa bhéarlagair, coguasach agus

[5] De réir na tréithe seo, níl ann ach beagán ainmfhocal nach féidir a chur i réim, go sonrach bean, deirfiúr, Dia, leaba, lá, mí

[6] Go sonrach, 2a and 5ú (ach ní de réir an Chaighdeáin, ámh)

[weak_slender_e-7] 7.0 ^7.1 Go hannamh, an leagan caol le ‑e; e.g., súil, ai. súile

[8] Leaganacha caola: ‑í, ‑eanna, ‑te, ‑eacha; ‑ta/te may be aspirated to ‑tha/the

[9] Certain nouns and noun endings are associated with particular plurals, see Irish Nouns

[10] .s. briathar, io briathra, bráthair, io bráithre

[dpl_aibh-11] 11.0 ^11.1 cf. Latin -ibus. Dá mba rud é go raibh *busannaibh ann, d'fhéadfaí féachaint air mar (omni)bus‑anna‑ibus

[12] .s. Is firinscneach iad gach ainmfhocal sa chéad díochlaonadh

[13] Ní phléitear athruithe tosaigh a thuilleadh anseo. Wikitionary declension templates include bare and initial-mutated forms, in the context of the article

[14] Tá trí ainmfhocal fhirinscneacha sa dara díóchlaonadh: im, sliabh, teach

[15] Go háirithe iarmhíreanna -éir, -óir, úir (cf. Laidin -or)

[16] Go háirithe iarmhír ‑acht/‑aíocht; ainmbhriathra mar substainteach le ‑áil, ‑irt, ‑úint

[17] Ainmfhocail theibí a chríochnaíonn ar ghuta

[18] Ainmfhocail fhireanna teaghlacha, agus na horduimhreacha 20-90

[19] Firinscneach, ach amháin ainmneacha na gcailíní, m.s, Máirín

[20] Sa tábla seo, is é is brí le "-" ná gurb ionann an fhoirm agus an ainmneach uatha

[21] Sa tábla seo, is é is brí le "+" gur gá an consan roimhe a leathnú nó a chaolú, i gcomhtheacht leis an iarmhír. Sa chás seo (+ e), caolaítear consan leathan

[22] Ginideach iolra le í 'sé sin ‑(e)ach: í < ighe

[23] Go foirmiúil, an ginideach uatha gan an iarmhír -e

[24] Bíonn an fhoirm chéanna ag gach tuiseal tréaniolra

[25] Níl ach beagán lagiolraí sa 3ú díóchlaonadh

[26] Níl ach cúla lagiolra sa 4ú díóchlaonadh

[27] Tá roinnt ainmfhocal sa 5ú díochlaonadh le iolraí neamhrialta, agus is ionann an ginideach uatha agus iolra

[28] Eisceacht ó riail "lagiolra"; m.s., súil, gi súl

[29] Ar dtús, dearbh + siúr

[30] Déanta na fírinne, is ainmbhriathar é, agus leapa < leabtha

[31] Beagnach rialta, 5ú díochlaonadh, ach amháin gur leathan é deireadh na fréimhe, ‑úr

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]

[26]

[27]

[28]

[29]

[30]

[31]